In Metropolitan Clubtalk, een podcastserie van de sectie Urban Design van de TU Delft, spreekt Robbert Jan van der Veen (TU Delft, ECHO Urban Design) met diverse gasten over stedenbouwkundige vraagstukken van nu. Experts vanuit de overheid, het onderwijs en de ontwerppraktijk schuiven aan en wisselen van gedachten, met steeds met een ander schaalniveau centraal.
In deze derde aflevering verbreden we onze blik en kijken we naar heel Nederland. De bouw van mogelijk bijna twee miljoen woningen in de komende twintig jaar vraagt om ruimte voor verdere verstedelijking. Tegelijkertijd liggen er ruimteclaims van grote transities rondom klimaat, water, landbouw en duurzame energie. Kunnen we nog wel overal wonen? Hoe kunnen en willen we ruimtelijk sturen, en welke beslissingen geven welke uitkomsten? Anne Loes Nillesen (Defacto, TU Delft), Helmut Thoele (Provincie Zuid-Holland) en Errik Buursink (Ministerie van BZK) gaan in gesprek over ruimtelijke inrichting op het hogere schaalniveau.
Door: Stella Groenewoud
Wat is goed bestuur? Helmut Thoele, ruimtelijk strateeg bij de Provincie Zuid-Holland, neemt ons gelijk mee. In het stadhuis van Siena zijn fresco’s uit de 14e eeuw te vinden die de gevolgen laten zien van goed en slecht bestuur. Eén zijde van de zaal toont een schrikbeeld met een verlaten stad met lege huizen, afgebrande velden op het platteland en een paar verdwaalde, vijandige figuren. De andere laat een levendige plek zien, waar alle deuren open staan. De stad groeit en is vol in bedrijf, met marktkooplui, muzikanten, onderwijzers, studenten en bouwvakkers. Ook in het glooiende heuvellandschap wordt druk gewerkt, gereisd en gehandeld. Een bijna paradijselijke situatie, die voor het eerst in die tijd niet gaat over Bijbeltaferelen, maar over de echte wereld waarin mensen met elkaar leven en keuzes maken. ‘Wat ik zo mooi vind’, zegt Helmut, ‘is dat de fresco’s de stad en het platteland samen en gelijkwaardig laten zien. De verbeelding van goed bestuur getuigt van een groot besef van verantwoordelijkheid en de wil om de samenleving te laten bloeien. Gepaard met aandacht voor de vormgeving van stad en land, volledig met elkaar verbonden, is dit voor mij een hoopvolle boodschap.’
Van Nederland naar Neder-stad
Goed bestuur is het maken van scherpe ruimtelijke keuzes, vinden de gasten. Nederland verstedelijkt snel, en zal dat de komende decennia ook blijven doen. Errik Buursink, inhoudelijk coördinator van de Nota Ruimte bij het Rijk: ‘Naast alle mooie beelden hier heb ik saaie grafiekjes en een kaart meegenomen. Maar ze laten wel twee belangrijke parallelle ontwikkelingen zien.’ Op de schaal van Europa zien we dat men massaal naar de steden en sterke economische regio’s trekt. Het achterland loopt leeg, zelfs al op drie uur rijden van hier, terwijl iedereen elders op een kluitje bij elkaar kruipt. Tegelijkertijd zien we straks een krimp van de wereldbevolking, misschien al rond 2050. Dat is niet zo gek, want steden kunnen hun inwonersaantal zonder migratie vrijwel nooit op peil houden, legt Errik uit, omdat op het platteland de meeste kinderen worden geboren. Voor Nederland betekent dat niet dat de bevolkingstoename snel zal stoppen. ‘Integendeel, we zijn één van de gebieden waar mensen naartoe blijven trekken.’
’Nederland is een verstedelijkt land. Maar de Nederlander ontkent een stedeling te zijn’.
Anne Loes Nillesen, oprichter van Defacto en hoogleraar bij de TU Delft, sluit aan met een luchtfoto van Dhaka in Bangladesh. De trek naar de grote steden is daar enorm. Het is een plek waar ontzettend veel dynamiek zichtbaar is; er ontstaan plekken met een zeer hoge dichtheid, en er is continu een urgentie om de stad te veranderen. ‘Als je daar een foto van het Midden-Delfland naast zet lijkt het landschap daar misschien stil te staan, maar ook hier spelen enorme opgaven. Het willen behouden van wat we hebben lijkt soms de boventoon te voeren. Als de ruimte voor interventies klein en projectafhankelijk blijft, komen we niet tot de strategische ingrepen die echt verschil maken en transities in gang zetten.’
‘Nederland is een verstedelijkt land, maar het lijkt alsof de Nederlander ontkent een stedeling te zijn’, voegt Errik toe. ‘Nederlanders wonen in rijtjeshuizen. Toen ik voor eerst in het gebied tussen Delft en Rotterdam kwam, wist ik niet wat ik zag; een eindeloze opeenvolging van laagbouwwijkjes in één van de meest dichtbevolkte stukjes land van Europa. Voor mijn gevoel wordt er ruimte vermorst, zonder dat er een overkoepelende kwaliteit ontstaat.’ Het landschap is hier niet meer leesbaar, terwijl we de voordelen van stedelijkheid ook niet benutten. Errik: ‘De meeste Nederlanders zitten in de auto, elke dag. En dan is Nederland ineens een soort Los Angeles.’
Onbegrensd verkennen, politiek beslissen
De opgaven waar we voor staan, vragen om systeemveranderingen, en de complexiteit daarvan is enorm. Anne Loes: ‘Wat het nog ingewikkelder maakt is dat de bestuurlijke grenzen meestal niet samenvallen met de schaal waarop systemen werken en je de opgave wilt adresseren. Een mismatch waar we ons steeds bewuster van worden.’ Zou je al tekenend niet het liefst alle grenzen vergeten en de ideeën ontwikkelen rondom het stroomgebied van een rivier of de Delta, of een gebied als Noordwest-Europa? Ja, meent Errik, maar tegelijkertijd is die politiek-bestuurlijke realiteit heel wezenlijk. ‘Het oprichten van nieuwe bestuurlijke tussenniveaus met voldoende mandaat is vaak lastig gebleken. Als je impact wilt maken, is het essentieel goed inzicht te krijgen in waar welke beslissingen worden gemaakt.’ Studenten kunnen we dit leren. Hoe vertaal je grenzeloze ideeën weer terug naar de realiteit?
Tegelijkertijd is het niet aan de ontwerper om op dit schaalniveau beslissingen te maken. Errik: ‘Je merkt dat in de ontwerpwereld snel in oplossingen wordt gedacht. We doen onderzoek, krijgen steeds meer grip op de complexiteit, en denken vervolgens dat het antwoord als vanzelf uit de analyse komt rollen. Maar we leven in een democratie, en dit soort besluiten zijn uiteindelijk politiek.’ Als ontwerper kun je met verschillende rollen spelen. Met Stel-dat-verkenningen, bijvoorbeeld, geef je inzicht in de ruimtelijke effecten van beleidskeuzes, beschrijft Anne Loes. ‘Het is een mooi middel om vrij en open te kijken naar allerlei mogelijkheden, zonder dat er meteen een plan op tafel komt.’ Met een serie ruimtelijke scenario’s kun je het gesprek openen met bestuurders. Helmut: ‘Zo worden keuzes inzichtelijk en wordt de complexiteit tastbaar. Tegelijkertijd is het zaak om scherp te blijven en zich niet te makkelijk achter die complexiteit te verschuilen. Politieke keuzes zijn uiteindelijk gebaseerd op waarden. Als adviseur moet je ook af en toe laten zien dat het soms helemaal niet zo complex is. De ruimte is eindig en de grondstoffen zijn eindig, dus wat zijn onze prioriteiten? Wat willen we nou écht?’
Wonen in de delta
Water en bodem worden sturend in de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland, zo stelde het kabinet in 2022. Een radicale omslag in ons denken. Errik: ‘Kenmerkend voor Nederland is nu juist dat water en bodem tot nu toe niét sturend zijn geweest.’ Anne Loes: ‘Door de tijd zijn we met steeds betere technologie op steeds onmogelijkere stukjes land gaan bouwen. Nu er door klimaatverandering knelpunten worden blootgelegd, zie je dan we in die maakbaarheid zijn doorgeschoten.’
’Water en bodem sturend is een radicale omslag in ons denken. De essentie van van Nederland was juist dat water en bodem niét sturend zijn.’
Kunnen we in de toekomst nog wel in deze kwetsbare delta wonen? De vraag is eerder hoe, zijn de sprekers eens, want de Randstad verplaatsen of opgeven gaat niet. We zouden veel compacter kunnen bouwen met buiten de steden ruimte voor vernatting en verwildering. ‘Ik zie ook voor me dat ontwikkelingen in bepaalde gebieden veel adaptiever worden, aldus Anne Loes. Verstedelijkingsvormen die kunnen meebewegen met de natuur. ‘En we hebben een heel land, meer dan alleen het Westen’, stelt Helmut. Errik: ’Steden als Ede of Arnhem voorzien nu in woningen voor Amsterdammers. Ontwikkelingen die allemaal verkeersbewegingen veroorzaken die je niet wil. Het lijkt me slim om in te zetten op sterke regio’s met een eigen economische basis. Het gaat niet om het verplaatsen van de Randstad naar een andere plek, maar om het feit dat je daarnaast ook iets aanvullends laat ontstaan. Meer eieren in je mandje.’
Op donderdag 16 november ontvangt Robbert Jan Kees Christiaanse (KCAP, ETH Zurich), Hilde Blank (BVR) en Maarten van Ham (TU Delft) voor de laatste podcast van dit jaar. Is er in onze snel verdichtende steden nog wel ruimte voor sociaal-maatschappelijk programma en licht-industrieel werken? Gaat het verdwijnen hiervan niet ten koste van leefbaarheid en levendigheid, en wat kunnen we ertegen doen? Luister mee op Spotify op het kanaal van TU Delft Urban Design.
